แมลงปอในสวนพฤกษศาสตร์ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์
เมื่อหนึ่งร้อยกว่าปีมาแล้วพบแมลงปอชนิดแรกและชนิดเดียวที่ได้รับการตั้งชื่อในประเทศไทยในปี ค.ศ. 1877 คือ แมลงปอเข็ม Stenobasis oscillans ต่อมาได้เปลี่ยนชื่อเป็น Archibasis oscillans ส่วนแมลงปอที่เก่าแก่ ที่สุด 2 ชนิดที่พบในประเทศไทย แต่ได้รับการตั้งชื่อมาก่อนจากประเทศอื่น คือ Libellula servilia และ Libellula sabina แมลงปอทั้ง 2 ชนิดนี้ ปัจจุบันได้แก้ไขชื่อเป็น แมลงปอบ้านบ่อ Crocothemis servilia servilia (Drury) และ แมลงปอบ้านเสือลาย Orthetrum sabina sabina (Drury) จัดเป็นแมลงปอบ้านที่หาง่ายมากและมีทั่วไปแทบทุกหนทุกแห่งอย่างกว้างขวางในหลายส่วนของโลก และสามารถพบได้ในสวนพฤกษศาสตร์สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์เช่นเดียวกัน
แมลงปอคืออะไร
แมลงปอ (Dragonfly , ภาษาไทยถิ่นเหนือ แมงกำบี้) คือ แมลงที่มีตัวอ่อนอาศัยอยู่ในน้ำ ตัวเต็มวัยมีชีวิตอยู่บนบกมีปีกบินได้ แมลงปอมีการเจริญเติบโตแบบเป็นขั้นตอนประเภทไม่สมบูรณ์แบบ คือ มีระยะไข่ ตัวอ่อน และตัวเต็มวัย ไม่มีระยะดักแด้ โดยระยะไข่และตัวอ่อนมีชีวิตอยู่ในน้ำ ตัวอ่อนที่อยู่ในน้ำมีรูปร่างแตกต่างจากตัวเต็มวัยมาก เมื่อตัวอ่อนเจริญเติบโตเต็มที่แล้วจะลอกคราบครั้งสุดท้ายกลายเป็นตัวเต็มวัยที่มีปีกและจะใช้ชีวิตบนบกต่อไป
ลักษณะภายนอก
ลักษณะภายใน
แมลงปอเป็นสัตว์ที่ไม่มีกระดูกสันหลังชนิดหนึ่งซึ่งมีระบบการทำงานของอวัยวะภายในร่างกายหลายระบบเช่นเดียวกับสัตว์อื่นโดยทั่วไป เช่น ระบบการย่อยอาหาร การขับถ่ายของเสีย ระบบหมุนเวียนโลหิต ระบบหายใจ ระบบประสาท และระบบสืบพันธุ์
ตัวอ่อนของแมลงปอ
มีรูปร่างลักษณะเป็น 2 แบบ คือ
แมลงปอปีกลู่ (Damselflies): แมลงปอในกลุ่มนี้ ได้แก่ แมลงปอเข็ม แมลงปอน้ำตก ลำตัวมีรูปร่างทรงกระบอก ปลายหางมีลักษณะคล้ายใบพัด 3 แผ่น ทำหน้าที่หายใจและเคลื่อนไหว
แมลงปอปีกราบ (Dragonflies): แมลงปอในกลุ่มนี้ ได้แก่ แมลงปอบ้าน แมลงปอยักษ์ แมลงปอเสือ ลำตัวลักษณะกลม ตัวค่อนข้างใหญ่ ไม่มีหาง ใช้อวัยวะพิเศษซึ่งอยู่ในช่องท้องในการหายใจโดยจะดูดน้ำซึ่งจะมีออกซิเจนรวมอยู่ด้วยเข้าไปทางปลายท้องและพ่นออกมาทางเดิม เพื่อช่วยในการเคลื่อนที่ในน้ำ
ชีวิตแมลงปอ
แมลงปอใช้ชีวิตในการบินพอๆ กับการเกาะ บางชนิดอพยพเคลื่อนย้ายโดยอาศัยกระแสลม ชอบบินรับแสงแดด เพื่อเพิ่มพลังงานและหาอาหาร การผสมพันธุ์เหนือแหล่งน้ำมักเกิดในขณะกำลังบิน บางครั้งมีการต่อสู่เพื่อแย่งคู่กัน
ประโยชน์แมลงปอ
แมลงปอมีบทบาทสำคัญในการช่วยควบคุมแมลงศัตรูพืชและแมลงที่สร้างความรำคาญหรือนำโรคมาสู่คนและสัตว์เลี้ยงอื่นๆ เช่น ยุง ริ้น แมลงหวี่ และแมลงวัน เป็นต้น แมลงปอเป็นแมลงสวยงาม มีเกือบทุกสี เช่น เหลือง แดง ม่วง ฟ้า เทา สีตะกั่วและสีโลหะสะท้อนแสง สามารถพบตลอดทุกฤดูกาล สร้างความเพลิดเพลินให้แก่ผู้พบเห็นได้ไม่น้อยเลย
แมลงปอนักล่า
แมลงปอเป็นนักล่าหรือแมลงตัวห้ำ (predators) พบมากตามนาข้าวที่มีน้ำขัง ซึ่งเป็นแหล่งอาศัยของตัวอ่อนและตัวเต็มวัย แมลงปอกินศัตรูพืชหลายชนิด ซึ่งรวมทั้ง แมลงหวี่ขาว เพลี้ยต่างๆ (เพลี้ยอ่อน เพลี้ยจั๊กจั่น เพลี้ยแป้ง เพลี้ยหอย) หรือผีเสื้อกลางคืน (ผีเสื้อหนอนกอ ผีเสื้อหนอนกระทู้) เช่น แมลงปอเข็ม จะกินเพลี้ยตัวเล็กๆ เนื่องจากสามารถลอยตัวนิ่งๆ ได้ดีและบินซอกซอนเข้าไปตามกิ่งก้านพืชได้อย่างทั่วถึง ตอดกินแมลงเล็กๆ และกินได้เกือบตลอดเวลา
แมลงปอผู้พิทักษ์
แมลงปอตัวเต็มวัยกินยุงเป็นอาหาร ยุงมักจะกัดและดูดเลือดจากคนและสัตว์ จึงเป็นแมลงพาหะ นำโรคภัยไข้เจ็บต่างๆมาสู่คนและสัตว์ แมลงปอจึงมีประโยชน์ในการควบคุมปริมาณของยุง แมลงปอเข็มตัวเต็มวัย 1 ตัว กินยุงได้หลายสิบตัว และตัวอ่อนแมลงปอบ้าน 1 ตัว กินลูกน้ำยุงได้มากถึงประมาณ 2,000 ตัว
ภาวะปรสิต
ตัวอ่อนของแมลงปอหลายชนิดเป็นที่อาศัยชั่วคราวของพยาธิใบไม้เป็นสาเหตุโรคทางเดินอาหาร เช่น แมลงปอบ้านบ่อ แมลงปอบ้านผู้ปีกเปื้อนส้ม และแมลงปอบ้านเสือลายเขียว โดยที่ประชาชนในภาคตะวันออกเฉียงเหนือและภาคเหนือของไทยบางแห่งนิยมการกินตัวอ่อนของแมลงปอดิบๆ สุกๆ ก็อาจจะได้รับพยาธิเข้าสู่ร่างกาย ซึ่งเป็นปัญหาโดยตรงกับสุขภาพ
บ้านของแมลงปอ
แมลงปอบางชนิดทั้งสองเพศไม่เคยบินห่างไกลจากแหล่งน้ำ เช่น แมลงปอบ้านผู้ปีกเปื้อนส้มและ แมลงปอเข็ม บางชนิดเรามักพบเห็นตัวผู้มากกว่าตัวเมีย ตัวผู้มักบินอยู่ตามแหล่งน้ำ ส่วนตัวเมียจะบินมาหาแหล่งน้ำเฉพาะเมื่อต้องการวางไข่เท่านั้น โดยมากมักหลบซ่อนตามต้นไม้ แมลงปอชนิดหายากทั้งสองเพศมักจะอาศัยอยู่ในเขตสูงในป่าที่อุดมสมบูรณ์ จะเห็นตัวเมียเท่านั้นที่มาวางไข่ตามแหล่งน้ำในป่า ส่วนตัวผู้แทบไม่มีโอกาสเห็นเลย
แหล่งน้ำที่แมลงปอชอบแตกต่างกัน บางชนิดอยู่เฉพาะในแหล่งน้ำไหล ใกล้น้ำตก หรือลำธาร เช่น แมลงปอน้ำตกชนิดต่างๆ แมลงปอบ้านเสือผู้ม่วง แมลงปอบ้านเสือเลือดนกและแมลงปอหายากรวมอยู่ด้วย บางครั้งแหล่งน้ำที่เคยมีน้ำไหลในป่าเกิดแห้งก่อนที่แมลงปอจะเป็นตัวเต็มวัย ทำให้แมลงปอตายไป แมลงปอบางชนิดหายากเพราะชอบอยู่ในสภาพร่องสวนหรือใกล้เขตป่า เช่น แมลงปอบ้านก้านยาว และ แมลงปอบ้านเอเชียบางชนิดชอบสภาพที่มีร่มรำไร
1. อันดับย่อย Anisoptera มาจากภาษากรีก (Aniso = unequal , Ptera = wings) แปลว่า ปีกที่ไม่เท่ากัน เพราะแมลงปอกลุ่มนี้มีโคนปีกคู่หลังกว้างใหญ่กว่าปีกคู่หน้า มีขนาดลำตัวค่อนข้างใหญ่ แข็งแรง บินได้ว่องไว นิสัยดุดัน และเป็นนักล่าเปรียบเทียบกับมังกร (สัตว์ดุร้ายในเทพนิยาย) จึงมีชื่อสามัญว่า Dragonflies (แมลงปอปีกราบ) ได้แก่ แมลงปอยักษ์ แมลงปอเสือ แมลงปอใหญ่หรือ แมลงปอมาโคร และแมลงปอบ้าน
2. อันดับย่อย Zygoptera แมลงปอกลุ่มนี้ มีปีกเรียวยาว โคนปีกมีลักษณะคล้ายคลึงกันทั้งสองคู่ มีขนาดเล็กบอบบาง เป็นแมลงปอที่บินช้าๆ อ่อนช้อย จึงเปรียบเทียบกับเด็กหญิง หรือหญิงสาวบริสุทธิ์ (damsel) จึงมีชื่อสามัญว่า Damselflies (แมลงปอปีกลู่) ได้แก่ แมลงปอเข็ม กลุ่มแมลงปอน้ำตก และแมลงปอปีกกึ่งกางกึ่งหุบ
การอนุรักษ์แมลงปอในสวนพฤกษศาสตร์สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์
ทำไมสวนพฤกษศาสตร์ฯ ต้องมีการอนุรักษ์แมลงปอแมลงปอใกล้จะสูญพันธ์แล้วหรือ
เนื่องจากคนชนบทชอบจับโดยใช้สวิงตักลูกแมลงปอหรือตัวอ่อนของแมลงปอจำนวนมากมาปรุงเป็นอาหาร บางทีก็นำมาวางขายในตลาดเช้า-ตลาดเย็น หากเป็นเช่นนี้อยู่ต่อไป แมลงปออาจสูญพันธุ์ได้ การจะอนุรักษ์แมลงปอ จึงควรมีการให้ความรู้แก่นักเรียน ประชาชนทั่วไป ให้เกิดความตระหนักและหลีกเลี่ยงการกินตัวอ่อนแมลงปอ โดยเฉพาะที่จับจากแหล่งน้ำในป่าเพราะแมลงปอเหล่านั้นส่วนหนึ่งเป็นแมลงปอหายากรวมอยู่ด้วย
จากปัญหาดังกล่าวอาจทำให้แมลงปอบางชนิด หรือแมลงปอหายากสูญพันธุ์ได้ โดยที่สวนพฤกษศาสตร์ฯ มีบทบาทสำคัญในด้านการอนุรักษ์ การสร้างองค์ความรู้และแหล่งเรียนรู้ด้านพืชและแมลง จึงได้มีกิจกรรมแหล่งเรียนรู้ด้านแมลงในสวนพฤกษศาสตร์ฯ เพื่อเผยแพร่ให้ความรู้เกี่ยวกับแมลงปอ การอนุรักษ์แมลงปอ แก่นักเรียน นักศึกษา และประชาชนทั่วไป ทั้งนี้เพื่อสร้างความตระหนักและจิตสำนึกในการอนุรักษ์ให้ยั่งยืนต่อไป
แหล่งสำรวจพบแมลงปอในสวนพฤกษศาสตร์สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์
ทำไมสวนพฤกษศาสตร์ฯ ต้องมีการอนุรักษ์แมลงปอแมลงปอใกล้จะสูญพันธ์แล้วหรือ
สวนพฤกษศาสตร์สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ มีกิจกรรมแหล่งเรียนรู้ด้านแมลง ได้ทำการสำรวจแมลงปอ 2 แหล่ง คือ พื้นที่บริเวณเรือนกระจก และ น้ำตกแม่สาน้อยในสวนพฤกษศาสตร์ฯ ซึ่งเป็นสถานที่ที่มีความอุดมสมบูรณ์ทางธรรมชาติ จึงมักจะพบตัวเต็มวัยของแมลงปออาศัยบริเวณแหล่งน้ำทั้งสอง โดย พื้นที่บริเวณเรือนกระจก เป็นพื้นที่ที่เป็นแหล่งน้ำนิ่ง มักจะพบแมลงปอบ้าน แมลงปอยักษ์ แมลงปอเสือ ส่วนบริเวณน้ำตกแม่สาน้อย เป็นที่ี่ที่เป็นแหล่งน้ำไหล จึงมักจะพบแมลงปอเข็มและแมลงปอน้ำตก
แมลงปอในสวนพฤกษศาสตร์สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์
ในประเทศไทย มีการค้นพบแมลงปอแล้ว 19 วงศ์ 321 ชนิดและจากการสำรวจแมลงปอที่พบในสวนพฤกษศาสตร์ฯ ในปัจจุบันพบ 10 วงศ์ 29 สกุล 39 ชนิด โดยในที่นี้จะจัดจำแนกแมลงปอตามอันดับย่อย (Suborder)โดยจำแนกจากส่วนตารวม (compound eyes) ลักษณะปีก การเกาะพักของแมลงปอแบ่งเป็น 2 กลุ่ม คือ
1. suborder Anisoptera โคนปีกคู่หลังจะกว้างกว่าโคนปีกคู่หน้า ตารวม (compound eyes) จะอยู่ใกล้กัน และในขณะเกาะพักจะกางปีกราบกับพื้น ได้แก่ แมลงปอปีกราบ (Dragonflies) มี 22 ชนิด 17 สกุล จาก 3 วงศ์
